Symbol krzyża znany był w wielu kulturach i religiach starożytnych jeszcze przed narodzinami chrześcijaństwa. Występował on w wielu odmianach i miał różne znaczenie. Jednak najbardziej do rozpowszechnienia tego znaku przyczynił się fakt śmierci ( ukrzyżowania) Jezusa Chrystusa na drzewie krzyża. Od tego momentu krzyż znalazł nieodzowne miejsce w historii zbawienia człowieka przez ofiarę odkupienia naszych win jaką poniósł na nim Bóg – Człowiek w osobie Jezusa. W początkach chrześcijaństwa krzyż był symbolem nie tylko śmierci Chrystusa ale też prześladowania pierwszych chrześcijan , którzy oddawali życie w podobny sposób. Choć pierwotnym znakiem chrześcijan był symbol ryby to po zalegalizowaniu chrześcijaństwa w IV w. zaczął on być coraz częściej zastępowany znakiem krzyża. Jako najbardziej powszechny uważa się tzw. krzyż łaciński składający się z dwóch prostych ramion, pionowego – dłuższego i poziomego – krótszego , jednak na przestrzeni wieków powstało ok. 400 odmian krzyża , lecz nie wszystkie są utożsamiane z chrześcijaństwem. Wspomniany krzyż łaciński jest głównym symbolem Kościoła Katolickiego , a w szczególności odmiana zwana “krucyfiksem ” (od łacińskiego – cruci fixus – czyli przybity do krzyża) z wizerunkiem ukrzyżowanego Jezusa. Symbol krzyża znalazł odzwierciedlenie w sztuce świeckiej i sakralnej, powstało bardzo dużo dzieł związanych z tą tematyką . Poza różnymi odmianami krzyża w każdym Kościele spotykamy tzw. Drogę Krzyżową ( XIV stacji ukazujących mękę i śmierć Jezusa Chrystusa ). Krzyż towarzyszy nam na co dzień , a najczęściej widzimy go jako przydrożne figury , jako oznaczenia świątyń , kaplic i kapliczek , jako krzyże cmentarne i oznaczenia miejsc tragicznej śmierci , pomniki i monumenty związane z wydarzeniami patriotycznymi i religijnymi , jak i te miniaturowe zw. Krzyżykami ,które wiszą w naszych domach i naszym otoczeniu oraz te najmniejsze – przeznaczone do osobistego noszenia , lub stanowiące część np. różańca. Były one wykonywane z różnych materiałów od drewna po różne metale i tworzywa i kombinację tych rzeczy. Pod względem różnorodności i ilości odmian same krzyżyki mogą być tematem odrębnej kolekcji jednak są one ściśle powiązane z medalikami , powiedział bym nawet iż są poprzednikami medalików gdyż pojawiły się wcześniej. Oto kilkanaście z nich zaczynając od najstarszych:
X-XIII w. Sześć sztuk różnych krzyżyków z Rusi Kijowskiej.
Krzyżyk – Ruś Kijowska datowany na XI – XII w. Wymiary: 26 x 18 mm.
Enkolpion jest to krzyż -relikwiarz datowany XI – XIII w. Wymiary: 48 x 28 mm.
XI – XII w. Enkolpion podobny kształt , tylko odlewane postacie Jezusa i Maryi. Odnaleziony na Ukrainie. Wymiary: 58 x 25 mm.
Enkolpion mniejsza odmiana datowany podobnie jak wyżej. Wymiary: 45 x 18 mm.
XI – XIII w. Bardzo ciekawy krzyż dwuramienny . Co do datowania jeszcze będę dokładnie sprawdzał , lecz moim zdaniem to ten okres. Ułamane górne ramię. Wymiary: 28 x 23 mm.
Mały krzyżyk , prawdopodobnie średniowiecze z wpisanym w środku krzyżem celtyckim. Wymiary: 27 x 19 mm.
Podobna odmiana Krzyżyka ,jak wyżej, tylko z wpisanymi w środek Najświętszymi Sercami z jednej strony i gołębicą symbolizującą Ducha Świętego z drugiej strony. Wymiary: 26 x 20 mm.
Mały średniowieczny ołowiany (lub ze stopu z ołowiem) krzyżyk . Wygląda na prostą ręczną robotę. Wymiary: 22 x 12 i grubości 3 mm.
XVII w. Ciekawy krzyżyk z ręcznie grawerowanymi ozdobnikami, na rewersie monogram Maryi. Wymiary: 40 x 22 mm.
Ciekawy krzyżyk z okresu XVII – XVIII w. z przedstawieniem tzw. Świętych Członków czyli miejsc okrutnych zranień Jezusa Chrystusa ( głowa – cierniem zraniona , serce – włócznią przebite, ręce i stopy – przebite gwoździami ) Krzyżyk był wykonany dla Bractwa Pięciu Ran Jezusa Chrystusa . Wymiary: 35 x 20 mm.
XVII – XVIII w. Inna odmiana krzyżyka dla Bractwa Pięciu Ran Jezusa Chrystusa. Wymiary: 33 x 17 mm.
XVII-XVIII w. Krzyżyk z narzędziami męki Pańskiej tzw. Arma Christi. Wymiary: 38 x 17 mm.
Testament z Krzyża
” A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena. Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: “Niewiasto, oto syn Twój”. Następnie rzekł do ucznia: “Oto Matka twoja”. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie ” Ew. Jana. 19: 25-27
Tymi słowami Jezus daje nam Matkę Swoją jako naszą Matkę i największą orędowniczkę w każdej sprawie zwanej też “Ucieczką grzeszników”. Fakt ten znalazł swoje odzwierciedlenie w dawnych krzyżykach poprzez umieszczenie na nich osoby Matki Jezusa Maryi. Spotykamy kilkanaście odmian takich krzyżyków, oto kilka z nich:
Krzyżyk datowany na XVIII – XIX w. z przedstawioną na rewersie Maryją. Opis w tłumaczeniu brzmi: Matko Boża módl się za nami. Wymiary: 38 x 22 mm.
XVIII w. Krzyżyk , podobna odmiana jak wyżej. Głowa Jezusa skiniona w lewo. Brak aureoli na awersie i rewersie. Wymiary: 43 x 24 mm.
Widoczna postać Matki Bożej to Maryja Niepokalanie Poczęta stojąca na półksiężycu. Wizerunek Maryi Niepokalanej był bardzo znany w XVII i XVIII w. Mimo iż Kościół ogłosił dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP dopiero w połowie XIX w.
XVII – XVIII w. Krzyżyk z Dziewicą Niepokalaną. Wymiary: 42 x 20 mm.
XVII – XVIII w. Krzyżyk z napisem: ” Dziewico Niepokalana daj wieść życie czyste”. Wymiary: 34 x 19 mm.
Widoczne dwie wersje krzyżyków z okresu XVIII w. z napisem: ( Dziewico Niepokalana daj wieść życie czyste). Wymiary: 43 x 24 mm.
Odmiana jak wyżej z prostym uszkiem. Różnice w wizerunku Maryi. Wymiary: 45 x 25 mm.
Mniejsza odmiana z prostym uszkiem , bez napisów. Wymiary: 31 x 20 mm.
XVIII – XIX w. Krzyżyk z NMP Niepokalanie Poczętą, bez napisów prawdopodobnie od różańca. Wymiary: 30 x 18 mm.
Podobna odmiana tylko wykonana z cienkiej blaszki. Wymiary: 30 x 19 mm.
W tej odmianie napis brzmi: (Matko Bolesna módl się za nami). Wymiary: 50 x 30 mm.
Jest to XVIII w. krzyżyk trójlistny z Sanktuarium Maria Taferl w Austrii przedstawiający na rewersie tzw. Pietę ( Maryja trzymająca ciało Jezusa zdjęte z Krzyża). Wymiary: 53 x 29 mm.
XVIII w. Duży krzyżyk trójlistny jednoelementowy zdobiony, typ : IV/12. Brak górnego ramienia. Wymiary widocznego krzyżyka: 50 x 39 mm.
XVII-XVIII w. Duży krzyżyk trójlistny jednoelementowy maryjny, typ VII/2 . Brak górnego ramienia. Wymiary widocznego krzyżyka: 53 x 40 mm.
XVIII – XIX w. Krzyżyk misyjny. Wymiary: 35 x 20 mm.
XIX w. Dwa emajlowane krzyżyki trójlistne. Ciekawe wzornictwo. Wymiary: 45 x 28 mm.
Wymiary: 45 x 25 mm.
Dwa popularne krzyżyki odpustowe z Sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie. Datowanie XIX w. Dolny – Rewoliński nr. 847. Wymiary: 50 x 30 mm.
Odmiana jak wyżej tylko z drobnymi różnicami na rewersie (inny kielich , inna czcionka ).
Jeszcze jedna odmiana , widoczne różnice stempla awersu i rewersu. Niedobity kielich na rewersie , pod kielichem perełki.
XIX w. Podobna odmiana jak wyżej. Inne rozmieszczenie napisu ” PAMIĄTKA Z CZĘSTOCHOWY”. Wymiary: 50 x30 mm.
Jeszcze jedna odmiana tego krzyżyka. Na awersie ozdobniki nie aniołki tylko kwiatki.
XIX w. Odpustowy krzyżyk Częstochowski . Sygnowany AM (Aleksander Magnus ) . Rewoliński nr. 446. Wymiary: 50 x 27 mm.
Krzyżyk ozdobny. Datowanie XIX w. Wymiary: 28 x 18 mm.
XIX w. Krzyżyk Unicki , na rewersie widzimy postać św. Barbary. Wymiary: 40 x 22 mm.
XIX – XX w. Srebrny Krzyżyk Unicki. Na rewersie widoczne punce. Wymiary: 33 x 22 mm.
Duży aluminiowy krzyżyk wybity na okoliczność ogłoszenia Roku Jubileuszowego 1933 zwanego ” Rokiem Odkupienia” w Rzymie. Widzimy na nim sześć kluczowych scen ewangelicznych: 1- Ostatnia Wieczerza , 2- Ukrzyżowanie Jezusa , 3- Zmartwychwstanie Jezusa , 4- Przekazanie św. Piotrowi kluczy do Królestwa Niebieskiego i uczynienie Go namiestnikiem Jezusa na Ziemi , 5- Wniebowstąpienie Jezusa , 6- Zesłanie Ducha Świętego .Wymiary: 107 x 74 mm.
XX w. Ciekawy jednostronny krzyżyk z przedstawieniem sceny z pod krzyża. Dodatkowo umieszczona postać Matki Jezusa i św. Jana Apostoła Ewangelisty. Wymiary: 42 x 23 mm.
